توبه آسان ترین راه برای رفاقت با خداست .در این مجلس قصد داریم تا خصوصیات و صفات توبه کنندگان را از منظر دین بررسی کنیم. برای این بحث، حدیثی را از ساحت مقدس حضرت رسول اکرم (ص) مطرح می کنم. حضرت در 10بند صفات تائبین را بیان می کنند.

پیامبر اکرم (ص) که در جمع اصحاب نشسته بودند خطاب به یاران خود فرمودند: « أَتَدْرُونَ مَنِ التَّائِبُ » می دانید تائب کیست؟ عرض کردند: یا رسول الله! نمی دانیم. سپس حضرت فرمایش خود را ادامه دادند.

خصوصیات توبه کنندگان:

1- اداء حق الناس

« إِذَا تَابَ الْعَبْدُ وَ لَمْ یُرْضِ الْخُصَمَاءَ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » اگر کسی توبه کند اما طلبکاران خود را راضی نکرده باشد، تائب نیست.

یعنی باید حق الناس را اداء کند و سپس توبه کند. حق الناس به سه دسته تقسیم می شود:

الف: مال؛ دزدی یا خسارت به اموال مردم

ب: عرض؛ آبروی کسی را بردن، غیبت کردن، تهمت زدن

ج:  جان؛ کسی را کشتن

به فرموده پیامبر (ص)، تا صاحب حق را راضی نکرده باشد، توبه کننده واقعی نیست.

شخصی از امام باقر (ع) پرسید: آیا برای من توبه وجود دارد؟ امام فرمودند: « لَا حَتَّى تُؤَدِّیَ إِلَى کُلِّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ » مادامی که حق الناس را  نداده ای، برای تو توبه نیست.

2- اداء حق الله:

رسول خدا (ص) ادامه دادند: « وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یَزِدْ فِی الْعِبَادَةِ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » اگرکسی توبه کرد و عبادتش را بیشتر نکرد، این شخص توبه کننده نیست.

حق الله چیزی نیست که خدا به راحتی از آن بگذرد. واجبات و محرمات دین چیزی نیست که خدا از آن منصرف شود. حق الله، با خون سید الشهداء (ع) امضاء شده است. در زیارت وارث می خوانیم: « اشهد انک قد اقمت الصلاة و اتیت الزکاة » شهادت می دهم که تو با خون خودت که در راه خدا ریخته شد، نماز را به پا داشتی. خدا از این اقامه صلاة به راحتی نمی گذرد!

خداوند در سوره طه آیه 82 می فرماید: « وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً » من برای کسی که توبه می کند و اعتقاد صحیح و عمل صالح دارد، بسیار بخشنده  هستم.

گذشته را باید جبران کرد. اگر نمی توان همه اعمال عبادی را که فوت شده جبران کنیم، تا حدی که در توان هست باید جبران شود. مابقی آن را هم امید به شفاعت اهل بیت (ع) داریم که جبران کند. اما باید همت بلند داشت که عمل واجبی بر زمین نماند.

3- ترک گناه گذشته:

« وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ لِبَاسَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » اگر توبه کند اما  لباسش را تغییر ندهد، تائب نیست.

تغییر لباس به معنای ترک گناه گذشته است. خداوند می فرماید: « لِباسُ التَّقْوى‏ ذلِکَ خَیْرٌ » تقوا، بهترین لباس است. در مقابل تقوا، گناه است که بدترین لباس است.

امام صادق (ع) فرمودند: « الْمُقِیمُ عَلَى الذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ کَالْمُسْتَهْزِئِ » کسی که در بساط گناه اقامت دارد در حالیکه استغفار هم کرده، انگار خدا را مسخره کرده است. خدا هم  از مسخره کننده خود نمی گذرد. « ان الله لایحب المستهزئین ».

4- ترک دوستان گذشته:

« وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ رُفَقَاءَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » کسی که توبه کند اما دوستان گنهکار گذشته اش را ترک نکند، توبه کننده نیست.

5- تغییر در معاشرت:

« وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ مَجْلِسَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » کسی که توبه کند اما همچنان در مجالس آلوده  گذشته شرکت کند و روابط اجتماعی خود را تغییر ندهد، تائب نیست.

6- تغییر رفتار با خانواده:

« وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ فِرَاشَهُ وَ وِسَادَتَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » کسی که توبه کند ولی رفتارش را با همسر و فرزندش تغییر ندهد، این شخص توبه کننده نیست. این روایت اهمیت حقوق خانواده را نزد همسر نشان می دهد.

7- تغییر در اخلاق و نیت:

« وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُغَیِّرْ خُلُقَهُ وَ نِیَّتَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » کسی که توبه کند اما اخلاق و نیتش را تغییر ندهد، تائب نیست.

اگر کسی که توبه کرده، صفات رذیله خود مثل بخل و حسد و کبر و ... را در وجودش از بین نبرد، توبه واقعی انجام نداده است.

نکته دیگر آنکه، مقصود از تغییر در نیت به این معناست که در ترک گناه نیت خالصانه داشته باشد و برای رضای خدا ترک گناه کند. یعنی ترک گناه از ترس آبرو ریزی نزد مردم نباشد یا اینگونه نباشد که چون توان انجام گناه را ندارد، انجام نمی دهد.

8- خیرخواهی:

« وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یَفْتَحْ قَلْبَهُ وَ لَمْ یُوَسِّعْ کَفَّهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » کسی که توبه کند اما قلبش گشاده نباشد، یعنی خیرخواه مردم نباشد، تائب نیست.

9- طول امل:

« وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُقَصِّرْ أَمَلَهُ وَ لَمْ یَحْفَظْ لِسَانَهُ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » کسی که توبه کند اما گرفتار آرزوهای طولانی شود و زبانش را حفظ نکند، این شخص تائب نیست. یعنی تائب آن کسی است که زبانش را حفظ کند. تائب آن کسی است که دچار طول امل (آرزوهای دست نایافتنی) نشود.

10- قوت از حرام:

« وَ مَنْ تَابَ وَ لَمْ یُقَدِّمْ فَضْلَ قُوتِهِ مِنْ بَدَنِهِ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ » کسی که توبه کند، اما گوشتی را که از حرام بر بدنش روییده آب نکند، اهل توبه نیست.

توبه کار آسانی نیست، مجاهدت می خواهد. باید سختی کشید.

و بعد رسول اکرم (ص) فرمودند: « وَ إِذَا اسْتَقَامَ عَلَى هَذِهِ الْخِصَالِ فَذَاکَ التَّائِبُ التائب حبیب الله » اگر شما این 10خصلت را داشتید آنوقت به خودتان بگوئید تائب و توبه کننده دوست و رفیق و حبیب خداست.

فلسفه توبه

توبه بعنوان باب رحمت الهی، از زوایای مختلف قابل بحث است. امیرمومنان عبادت انسانها را به سه دسته تقسیم می کنند. عبادت تاجران، عبادت بردگان و عبادت بندگان. هرکدام از افراد این گروهها بر حسب معرفت خود به عبادت نگاه می کنند. بهمین ترتیب توبه و بازگشت به درگاه الهی نیز در نظرشان معنای خاص خود را دارد.

طایفه ای از این افراد بر طبق آیات و روایات، توبه را راهی برای دفع خشم و غضب خداوند می بینند، راهی برای رهایی از عذاب جهنم، عذابی که از میزان و شدت آن کم نمی شود، عذاب دهندگان از انجام کار خود خسته نمی شوند و به عذاب شونده نیز فرصت استراحت نمی دهند. در مورد شدت عذاب الهی در قیامت روایات متعددی نقل شده است.

امام صادق (ع) فرمودند: « إِنَّ أَهْوَنَ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَرَجُلٌ فِی ضَحْضَاحٍ مِنْ نَارٍ عَلَیْهِ نَعْلَانِ مِنْ نَارٍ وَ شِرَاکَانِ مِنْ نَارٍ یَغْلِی مِنْهَا دِمَاغُهُ کَمَا یَغْلِی الْمِرْجَلُ مَا یَرَى أَنَّ فِی النَّارِ أَحَداً أَشَدَّ عَذَاباً مِنْهُ وَ مَا فِی النَّارِ أَحَدٌ أَهْوَنُ عَذَاباً مِنْهُ » آسان ترین عذاب در روز قیامت این است که گناهکار را آتشی کم عمق قرار می دهند، چیزی همانند کفش به پایش می پوشانند. زمانیکه در پایش استقرار یافت تا مغز استخوانش می جوشد و ذوب می شود، همانند دیگی از جنس مس که به جوشش در می آید و این سبک ترین عذابها در جهنم است.

توبه از یک منظر برطرف کننده این عذابهاست.

اما من از منظر دیگری که برگرفته از فرمایش امیرمومنان علی (ع) است، می خواهم در مورد توبه صحبت کنم.

توبه باب دوستی با خدا :

قال علی علیه السلام: « تُوبُوا إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ادْخُلُوا فِی مَحَبَّتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ » به سوی خداوند عز و جل توبه کنید و با این توبه در دایره ی محبت خدا داخل شوید که همانا خداوند توبه کنندگان را دوست دارد.

بحث من این است که توبه آسان ترین راه برای ورود به دایره ی محبت خداست. خداوند بواسطه توبه بندگان، آنان را مورد لطف قرار می دهد. در روایات چندین مورد از عنایات به توابین ذکر شده که عرض می کنم:

1- توبه دعای مقبول:

قال الصادق (ع): « مَا مِنْ عَبْدٍ أَذْنَبَ ذَنْباً فَنَدِمَ عَلَیْهِ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ قَبْلَ أَنْ یَسْتَغْفِرَ» گنهکاری که گناهی را انجام داده و پشیمان شده و قصد توبه دارد، قبل از اینکه زبانش را به استغفار باز کند خداوند او را بخشیده است.

توبه دعای مقبولِ بالسرعة است، این اولین لطف خداست.

2- چشم پوشی و محو گناهان:

دومین لطفی که خداوند از طریق توبه شامل حال بندگانش می کند، محو گناهان گذشته است.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): « التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ »  کسی که توبه می کند، مانند کسی است که گناهی نداشته است.

یوسف (ع) ده برادر داشت. این برادران چهل سال دو پیامبر الهی را آزار و اذیت کردند. یوسف (ع) را از پدر جدا کردند و یعقوب (ع) را به فراق فرزندش مبتلی ساختند. پدر چهل سال در فراق فرزند آنچنان گریست که قرآن می فرماید چشمانش سفید شد. به پدر دروغ گفتند، قصد جان پسر کردند،  او را به چاه انداختند به این تصور که می میرد. خداوند او را از چاه بیرون آورد. یوسف را به غلامی به دربار پادشاه بردند. چشم ناپاک هوس بازان ایمان او را نشانه گرفت ولی یوسف جواب رد داد. سالها در زندان بود، تا بیرون آمد و امیر دربار شد. به منصبی رسید تا گره از مشکلات خلق باز کند. در ماجرای قحطی، پسران یعقوب نزد او آمدند در حالیکه او را نمی شناختند. بعد از اتفاقاتی که افتاد برادران، یوسف را شناختند و فهمیدند امیر همان کسی است که در دوران کودکی او را در چاه انداخته بودند. امروز چهل سالش شده. سرشان را پایین انداختند. گفتند: « کنا لخاطئین» ما اشتباه کردیم. می دانید یوسف چه جواب داد؟ « قالَ لا تَثْریبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمینَ » امروز ملامتی بر شما نیست، خدا شما را می بخشد که خداوند بسیار مهربان است.

3- مداوای گناهان:

سومین لطف خدا به تائبین این است که درمان گناهانشان را به آنها تجویز می کند.

رسول خدا فرمودند: « لِکُلِّ دَاءٍ دَوَاءٌ وَ دَوَاءُ الذُّنُوبِ الِاسْتِغْفَارُ » برای هر دردی درمانی وجود دارد و آن چیزی که گناهان را مداوا می کند استغفار است.

4- نزول رحمت:

لطف دیگر نزول رحمت الهی است. رحمت الهی با توبه شامل حال گنهکار می شود.

حضرت علی (ع) فرمودند: « التَّوْبَةُ تَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَةَ » توبه رحمت خدا را نازل می کند.

راوی می گوید که خدمت پیامبر نشسته بودم. شخصی آمد و عرض کرد: یا رسول الله! شهر ما دچار خشکسالی شده است. چه کنیم؟ حضرت فرمودند: توبه کنید! شخص دیگری آمد و عرض کرد: یا رسول الله! وضع مالی ام خراب است. چه کنم؟ حضرت فرمودند: توبه کن. شخص دیگری آمد و عرض کرد: یا رسول الله! چند سال است که ازدواج کرده ام ولی خداوند به من فرزندی عنایت نکرده است، چه کنم؟ باز حضرت فرمودند: توبه کن. فرد دیگری آمد و عرض کرد: یا رسول الله! مدتی است کار اقتصادی شروع کرده ام، اما رونق ندارد، چه کنم؟ حضرت فرمودند: توبه کن.

راوی می گوید به حضرت عرض کردم: یا رسول الله! هرکس برای درمان مشکلش مراجعه کرد، شما امر به توبه کردید. چگونه است؟ حضرت فرمودند: مگر قرآن نخوانده ای؟

سوره مبارکه نوح آیات 10 تا 12 نوح نبی (ع) خطاب به امتش می فرماید: « فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً » من به امتم گفتم شما استغفار کنید، خداوند را بسیار آمرزنده می یابید، « یرسل السماء علیکم مدرارا » بواسطه این استغفار، آسمان پی در پی بر شما می بارد، « وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ » اموالتان را زیاد کرده و به شما فرزند عنایت می کند، « وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً » باغهایتان را بارور کرده و رودها را جاری می کند.

5- توبه کنندگان بهترین خلق:

لطف دیگر خدا در حق تائبین این است که در زمره ی بهترین خلائق قرارمی گیرند. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: « کل بنی آدم خطّاء و خیر الخطّائین التوابون » فرزندان آدم خطاکارند، اما بهترین خطاکاران، توبه کنندگان از آنان هستند.

در حدیث دیگری از ساحت مقدس نبوی آمده است که فرمودند: « طُوبَى لِمَنْ وَجَدَ فِی صَحِیفَةِ عَمَلِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَحْتَ کُلِّ ذَنْبٍ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ » خوش به حال کسی که در روز قیامت، در زیر هر گناهی که در صفحیه ی عملش قرار دارد، یک استغفار باشد. پیامبر (ص) مباهات می کنند و می فرمایند که این فرد، بنده خوبی است.

6- رفع عذاب از توبه کننده:

لطف دیگر خدا این است که توابین اهل عذاب نیستند و خداوند عذابشان نمی کند.

در مورد آیه شریفه ی « ان الله یحب التوابین » از امام صادق (ع) سوال شد که خداوند با توابین چه می کند؟ حضرت فرمودند: « فَمَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ لَمْ یُعَذِّبْهُ » هر کسی را که خدا دوست بدارد، عذابش نمی کند.

7- اشتیاق خدا به بازگشت تائبین:

از دیگر عنایات خداوند برای اهل توبه این است که خداوند مشتاق توبه کننده است. در مناجات خمس عشر در صحیفه سجادیه مناجات مشتاقین را می خوانید. مناجات کسانی است که مشتاق خدا هستند. اما خدا برای توبه کننده مناجات مشتاقین می خواند. در حدیث قدسی به حضرت عیسی (ع) فرمود: « یَا عِیسَى کَمْ أُطِیلُ النَّظَرَ وَ أُحْسِنُ الطَّلَبَ وَ الْقَوْمُ فِی غَفْلَةٍ لَا یَرْجِعُون‏ » عیسی! چقدر چشم به راه باشم و چقدر از خودم اشتیاق نشان بدهم، در حالیکه این قوم در غفلت هستند و باز نمی گردند. خدا مشتاق بازگشت تواب است.

در حدیث دیگری از حق تعالی آمده که به داوود (ع) فرمود: « و لو عَلِمَ المُدبِرون عَنّی کیف اِنتِظاری بِهِم وَ شوقی اِلی توبَتِهِم لَماتوا شوقاً اِلیَّ َ لِتَفَرَّقتَ اَوصالَهُم» » کسانی که با من قهر کرده اند اگر بدانند من چقدر منتظرشان هستم و چقدر مشتاق توبه آنان هستم، از شدت شوق می میرند و بند بند وجودشان از هم جدا می شود. خدا مشتاق توبه ماست، منتظر توبه ماست.

من همه ی این روایات را گفتم برای این حدیث آخر:

خداوند متعال می فرماید: « یا بنی آدم! حَقُّکَ عَلَیَّ اَنّی اُحِبُّک، بحقی علیک اَحِبَّنی » ای فرزندان آدم! به حقی که بر من داری، من تو را دوست دارم، و به حقی که من بر تو دارم، تو نیز مرا دوست داشته باش!

ذوالنون مصری که او را از پیامبران می دانند، نقل می کند که من در کنار برکه ای ایستاده بودم. عقربی را دیدم که به شکلی غیر منتظره و با سرعت به سوی این برکه می رود. انگار که ماموریتی دارد. دیدم که قورباغه ای از درون برکه بیرون آمد، عقرب بر پشت قورباغه سوار شد و قورباغه برکه را طی کرد. عقرب بسوی دیگر برکه رسید. خیلی تعجب کردم. به دنبالش حرکت کردم تا ببینم قضیه چیست؟ دیدم که عقرب به سرعت از درختی بالا رفت. جوانی در کنار آن خوابیده بود. فکر کردم عقرب می خواهد آن جوان را نیش بزند. متوجه ماری شدم که حلقه زده و آماده حمله به جوان است. عقرب با یک نیش آن مار را از پای درآورد و کشت.

پیامبر خدا با خود گفت صبر می کنم تا این جوان از خواب بیدار شود، او حتما یکی از اولیاء خداست. از خواب که بیدار شد، دیدم که جوانی است مست. به او گفتم که از جریانی که بر تو گذشت خبر داری؟ جواب داد: نه. و ذوالنون جریان را برایش گفت.

خدایی که با اهل غفلت اینچنین مهربانی می کند، با دوستانش چه می کند؟ با کسانی که هر شب و روز،  یا رب، یا رب می گویند.

خدایی که با مستان این کند با دوستان چه کند؟