در این متن به ضرورت بهره گیری از فرصت ها با موضوع اهتمام به عمر انسان در اسلام پرداخته شده است

فرصت و غنیمت

فرصت چیست؟ مجموعه مایه هایى است که خداوند متعال از باب محبتش به صورت زمان، مال، عمر، نعمت هاى گوناگون، رفیق، همسر و اولاد خوب، در اختیار ما مى گذارد. کلمه غنیمت، یعنى بهره بردن. حرف رسول خدا(صلى الله علیه و آله) این است که این فرصت هایى که در اختیار ما است، معطل نگذاریم و متوقف نکنیم. از همه جهت شما را راهنمایى کرده اند که از هر فرصتى چگونه بهره ببرید. به تعبیر قرآن مجید، اگر از فرصت ها بهره ببرید، شما خود را وارد تجارتى کرده اید که یکى از سودهاى آن، رهایى از عذاب دردناک قیامت است: «یأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى تِجرَةٍ تُنجِیکُم مّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ* تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَتُجهِدُونَ فِى سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَ لِکُمْ وَ أَنفُسِکُمْ ذَ لِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ* یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنتٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهرُ وَ مَسکِنَ طَیّبَةً فِى جَنتِ عَدْنٍ ذَ لِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ».[1] این نتیجه غنیمت دانستن فرصت ها است. چند مورد از این فرصت ها را بیان کنیم که این دو آیه فوق بیشتر روشن شود.

رازى،از عطارى تا چهره اى جهانى

در قرن هفتم و هشتم، در منطقه شهر رى، روستایى به نام «حُمّص» بوده، که جمعیت آن نیز زیاد بوده است. مرد بزرگوارى که عمرش از چهل سال گذشته بود، در این روستا مغازه عطارى داشت و اصلاً سواد نداشت.
عالمى براى خرید نزد او آمد و گفت: من این چند قلم جنس را مى خواهم. گفت: الان براى شما مهیّا مى کنم. در این گیر و دار، شخصى دیگر رسید و او نیز چند قلم جنس خواست و چشمش به این عالم افتاد، سؤالى کرد. خود همین کار، غنیمت دانستن فرصت است که در کنار عالم ربانى و واجد شرایط، مقدارى از جهل خود را کم کند.
چه بسا که آن عالم در گفتگو، راهنمایى به انسان کند که آن راهنمایى به صورت شعله سر کبریت باشد که به انبار بنزین باطن کسى شعله بزند و باطن را شعله ور کند و با شعله ور شدن باطن، انسان به عالى ترین مقامات علمى و تربیتى برسد. این عطار، محو بحث این دو نفر شد. دید که عالم جواب داد، بعد او سؤال دیگرى کرد و نیم ساعتى این ها در بحث علمى بودند، عطار نیز خیلى از حرف ها را نمى فهمید، اما آنچه را که مى فهمید، لذت مى برد؛ چون بیمارى جهل در این ناحیه در او معالجه مى شد.
جنس مورد نظر این عالم و آن آقا را داد و آن ها رفتند. خودش نیز در مغازه را بست و نزد یکى از قوم و خویش هایش رفت، گفت: من این مغازه را با کل اجناسش به تو واگذار مى کنم، تو خرج بخور و نمیرى به ما بده، مابقى براى خودت. گفت: مگر مى خواهى چه کنى؟ مى خواهم درس بخوانم. گفت: تو؟ گفت آرى، گفت: عمر تو از چهل سال گذشته و موهاى سر و صورتت دارد سفید مى شود، تو چهل سال عطار بودى، درس را چه مى فهمى که چیست؟ گفت: کلید را بگیر، ما رفتیم.
بیست سال گذشت و شصت ساله شد. بعد از این بیست سال، به جایى رسید که حوزه هاى علمیه دمشق، بغداد، ایران و حوزه هاى شیعه تحت تأثیر دانش و معرفت او قرار گرفتند. بهترین کتاب هاى علمى را تألیف کرد. وجود مبارک «سدید الدین محمود بن على بن حسن حُمّصى رازى» یکى از مراجع و فقهاى بزرگ شیعه است. او به خود گفت: چهل سال به در مغازه عطارى آمدیم، کار معیشتى داشتیم، حالا بقیه فرصت عمر را براى آموختن علم غنیمت بدانیم. چه کسى مى گوید نمى شود؟ آن کسى که مى گوید دیر شده، اشتباه مى گوید. رفت و ثابت کرد که مى شود، فرصت هاى در اختیار را غنیمت دانست و به عالى ترین مقام علمى و تألیفى رسید. این نمونه اى از موارد غنیمت دانستن فرصت بود.

استفاده مولانا از فرصت جهانی شدن

مولوى در تحولى جهانى جلال الدین مولوى رومى مدرّس بود، تعداد زیادى نیز او را نمى شناختند. مى آمد و در گوشه مسجد درس مى داد. نه اهل حال بود، نه شعر، نه عرفان، نه ذکر، بلکه روحانى معمولى بود که بیاید درسى بدهد و برود. اما این روحانى معمولى در برخورد با شمس تبریزى ، شمس حرفى به او مى زند که آن حرف، آتش سر کبریت بوده که به انبار بنزین باطن جلال الدین مى خورد و او به چهره مشهور جهانى و به وجود آورنده دو دیوان مثنوى و شمس تبدیل مى شود که هنوز دردیوان هاى اشعار جهان، در عرفان، حکمت و تمثیل حرف اول را مى زند. این فرصت است که شخص با برخورد به اهل حال، عالم و یا حتى به نوشته اى هر چند روى دیوار باشد:

• مرد باید که گیرد اندر گوش وز نبشتست پند بر دیوار

که درون انسان را آتش بزند و او را روشن کند و شخص آن را غنیمت مى شمارد و هدایت مى شود. دیگر کارى ندارد، روحانى معمولى، جلال الدین مولوى مى شود. یتیمِ شاگردِ خمیرگیرِ نانوایى، حافظ مى شود. این عطّار که از چهل سال نیز عمرش گذشته بود و وارد مرز پیرى مى شد، چون اوج توان بدن تا چهل سالگى است. از چهل سالگى از قلّه سرازیر مى شود و به پایین مى آید، بدن شروع به کهنه شدن مى کند.
پیغمبر(صلى الله علیه و آله) مى فرماید: از پنجاه سالگى به بعد- من به زبان امروز روایت را ترجمه مى کنم- بدن مرتب چراغ مى دهد که مواظب باش! اینجا را خوب مى کنى، جاى دیگرى درد مى گیرد تا بنیان بدن خراب شود، درآن حال دیگر فرصتى نیست که آن را بشود غنیمت دانست. تا جوان هستید و دیر نشده، باید فرصت را غنیمت دانست. خیال نکنید که اکنون چهره غیر مشهورى هستى و غیر از خانواده و چند نفرى از بچه هاى کوچه و شهر هیچ کس تو را نمى شناسد، همین منوال خواهد ماند؛ زیرا تو مى توانى تا چند سال دیگر چهره مشهور جهانى شوى، ولى باید فرصت هاى خدادادى را غنیمت بدانى.

حضرت آسیه(علیها السلام) الگوى مؤمنان

نمونه اى که همه ما در مراسم قرآن به سر گرفتن، خدا را به او قسم مى دهیم که ما را راه بدهد، از چهره هاى باعظمتى که فرصت نبوت موسى بن عمران(علیه السلام) را به زیباترین شکل غنیمت دانست، ملکه مملکت مصر، حضرت آسیه(علیها السلام) «1» بود.او مقدارى از حرف هاى موسى(علیه السلام) را گوش داد، متوجه شد که حرف هاى خیلى محکم و استوارى است. قوى، حکیمانه، سازنده و هماهنگ با عقل، ولى حرف هایى که دیگران مى زنند، باطل، یاوه، پوک و پوچ است.
درک کرد که شوهرش که مى گوید: من خداى بلند مرتبه شما هستم، دروغ مى گوید. درک کرد که شوهرش سر مردم را کلاه مى گذارد، متقلب و حیله گر است.فرصت نبوت موسى(علیه السلام) را غنیمت دانست، ایمان آورد و مؤمن واقعى شد. کار به جایى رسید که پروردگار چند هزار سال بعد از موسى(علیه السلام)در قرآن، این زن را به عنوان اسوه ایمان براى تمام مردان و زنان عالم قلمداد کرد. یک زن سرمشق کل انسان ها، تا قیامت شد.
آیه را ببینید؛ «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لّلَّذِینَ ءَامَنُواْ امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبّ ابْنِ لِى عِندَکَ بَیْتًا فِى الْجَنَّةِ وَ نَجّنِى مِن فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظلِمِینَ».[2] توان عقلى، روانى و بدنى ما که از زن کمتر نیست؟ این آیه خیلى عجیب است. معناى آیه این است: یعنى اى مردم دنیا! از فرهنگ سراپا آلوده، فرصت را غنیمت دانستم و ارتباط خود را از این فرهنگ فاسد و ظالمانه بریدم و از بدبخت هایى که اسیر این فرهنگ شده بودند دور شدم.این بریدن ارزان نیز تمام نشد؛ از ملکه بودن عزل شدم، طلاها، لباس ها، کاخ و مقام را گرفتند، من ماندم و یک بدن که آن را به چهار میخ کشیدند و سنگ سنگینى را روى من انداختند که تمام اسکلتم زیر این سنگ تکه تکه شد، اما گفتم: من به حرف هاى موسى(علیه السلام)، خدا و بهشت یقین کردم.
اما اگر فرصت را غنیمت نمى دانست، ملکه مانده بود و بعد نیز مرده بود و در تاریخ فراموش شده بود. اما پروردگار به عنوان الگوى ایمان او را در قرآن آورده، آن هم نه الگوى ایمان براى زنان، «ضرب الله مثلاً للنساء» نگفت، بلکه گفت: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لّلَّذِینَ ءَامَنُواْ».[3] یعنى اى سلمان! اى ابوذر! اى حبیب بن مظاهر! اگر الگو مى خواهید، این الگو است.
این چه قیمت و ارزشى است که در شب هاى احیاء، چند میلیون نفر قرآن را روى سر مى گذارند و مى گویند: «و بحقّ کلّ مؤمن مدحته فیه».[4] که یکى از این مؤمن هاى مدح شده در قرآن حضرت آسیه(علیها السلام) است که چند میلیون نفر، در سه شب به خدا بگویند: خدایا! به حق همسر فرعون، ما را راه بده.
این غنیمت دانستن فرصت است. عالمى را در یک شهرى دیدم که خیلى مؤدب و باوقار بود. پاى منبر او را دیده بودم و نمى دانستم کیست؟ از منبر پایین آمدم، به کنارم آمد، گفت: خودم تنها نیامده ام، چند نفر را با خودم آورده ام. بعد گفت که کجا درس خوانده، چقدر خوانده و چه کار مى کند. گفتم: پدر شما از علما است؟ چون نشان مى داد که از آقازاده ها باشد، خیلى باوقار وسنگین بود.
رفتم عالم و مجتهد شدم؛ چون در آن خانه هر شب، بى استثنا، پدرم در یخچال را باز مى کرد و شیشه مشروب را بیرون مى آورد و مى خورد. در روز قیامت، کسانى که فرصت ها را غنیمت دانستند، پروردگار به وسیله این ها خیلى ها را به جهنم مى برد؛ چون خیلى ها را که محاکمه مى کنند، آن ها مى گویند: نتوانستیم، نمى شد، اما بچه هاى آن ها را نشان مى دهند، مى گویند: چرا نمى شود، پس این ها چگونه توانستند؟

پشت کردن به فرصت ها

یکى از یاران بسیار باوقار و با کرامت حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) صبح عاشورا به حضرت عرض کرد: حسین جان! چند دقیقه به من اجازه مى دهى تا بروم؟ حضرت فرمودند: اختیار با خودت است. گفت: آقا! من برادرى دارم که معاون عمر سعد است، مى خواهم بروم و نصیحتش کنم. فرمودند: برو. غافل را ببینید، اگر در کنار أبى عبدالله(علیه السلام) بود چه فرصتى براى پر کشیدن به بهشت براى او مهیا بود، اما او فرصت را غنیمت ندانسته و دست در دست عمر سعد گذاشته است که در حقیقت عمل مى گوید: من مى خواهم با سر به طبقه هفتم جهنم بروم. آمد و رو به روى لشکر یزید ایستاد، گفت: من فلانى هستم، برادرم را مى خواهم.
عمر سعد به برادر او گفت: ببین برادرت چه مى گوید؟ آمد. خیلى حرف زدند. او نیز نسبت به برادرش ادب کرد و سکوت کرد. راجع به پیغمبر، امیرالمؤمنین، حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام)، راجع به خود حضرت أبى عبدالله الحسین(علیه السلام) و نامه هایى که اهل کوفه به ایشان نوشتند، راجع به باطل بودن جنگ با حضرت گفت و گفت، حرفش که تمام شد، برادرش گفت: حسین تو را فریب داده است. دیگر حرف حسین را با من نزن! برو. بَقّال فرصت را غنیمت مى داند و مرجع تقلید مى شود، زن دربارى، آسیه مى شود، اما کسى که فرصت به در خانه اش آمده، مى گوید: ما هشت در بهشت را نمى خواهیم بازکنیم، این ها تقلب و حیله است.عصر عاشورا که جنگ تمام شده بود، هرکس مى آمد که به او تسلیت بگوید، مى گفت: برادرم نفهمى کرد و به طرف حسین بن على(علیه السلام) رفت، نمى خواهم به من تسلیت بگویید.

بیدارى از خواب دنیایى با مرگ

چقدر امیرالمؤمنین(علیه السلام) در رابطه با این افراد زیبا مى فرماید: «الناس نیامٌ فاذا ماتوا انتبهوا».[5] مردم در خواب سنگین هستند. وقتى که از این دنیا سفر مى کنند، آنجا بیدار مى شوند و مى بینند که حسین و یارانش کجا هستند و ابن زیاد، یزید و عمله هایش کجا هستند. در آن حال دیگر فرصتى نیست که غنیمت بشمرند. جهنم و بهشت که جاى فرصت نیست. جاى تمام فرصت ها در این دنیاست.» فرصت غنیمت دانستن شما و فرصت کشى آن ها را خدا فقط مى تواند ارزیابى کند که چه چیز نصیب شما شده و چه چیزى از دست آن ها رفته است. عذاب نصیب آن ها و بهشت نصیب شما شد؛ «ان تجعلنى من عتقائک من النار».[6] برات آزادى از عذاب. کارت ورود به رحمت خدا. این فرصت را غنیمت دانستن است.
«والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته »
حجة الاسلام و المسلمین انصاریان

---